Οι Παιδουπόλεις ή Παιδοπόλεις ιδρύθηκαν το 1947, κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου Πολέμου με πρωτοβουλία της βασίλισσας Φρειδερίκης. Ήταν ένα δίκτυο 53[1] [2] ιδρυμάτων σε όλη την έκταση της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας[3] στα οποία φιλοξενήθηκαν παιδιά από τις εμπόλεμες περιοχές. Το σχέδιο για το «παιδοφύλαγμα» εφαρμόστηκε με χρηματοδότηση του εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος»[4] [1]. Ο αριθμός των παιδιών που πέρασαν από τις παιδουπόλεις εκτιμάται περίπου στις 25.000[4] [2] [5].
Το υπόβαθρο
Πρόγραμμα δραστηριότητας για τη Βασίλισσα Φρειδερίκη
Με την επιστροφή του Γεωργίου Β΄ στην Ελλάδα το Σεπτέμβριο του 1946, μαζί με το "Διαδοχικό Ζεύγος" (Παύλος-Φρειδερίκη), ο Διάδοχος ζήτησε από τον Μαρκεζίνη να καταρτίσει πρόγραμμα δραστηριότητας για τη Φρειδερίκη, όπως ο ίδιος ο Μαρκεζίνης αναφέρει[6]. Στα πρότυπα των Βασιλισσών Σοφίας και Όλγας οι οποίες είχαν υπό τον έλεγχό τους τον «Ευαγγελισμό», υποβοηθούσαν δωρεές, εξασφάλιζαν δωρεές, ολοκλήρωναν το έργο (π.χ. Βαλλιάνειος Βιβλιοθήκη) και το παρέδιδαν στο Κράτος χωρίς περαιτέρω ανάμιξη, αποφασίσθηκε «η ενασχόληση της Διαδόχου με τον Ευαγγελισμό, το Νοσοκομείο Παίδων και την προστασία της παιδικής ηλικίας». Αυτά ανακοίνωσε η Φρειδερίκη σε δισέλιδη ομιλία που σύνταξε ο Μαρκεζίνης στις 12 Οκτωβρίου 1946. Ο Μαρκεζίνης αναφέρει: «Δυστυχώς, η Βασίλισσα, επιθυμούσα να έχει παντού ανάμιξη, θα επεκτείνει τη δραστηριότητά της σε τομείς οι οποίοι ουσιαστικώς ανήκαν στο Κράτος».
Το αντίκτυπο των πολέμων στη ζωή των παιδιών
Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Στα χρόνια που πριν την ίδρυση των παιδουπόλεων, η Ελλάδα, παρά την επιτυχημένη αντίσταση που προέβαλε ενάντια στην επίθεση της Ιταλίας κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, καταλήφθηκε από Γερμανικές δυνάμεις τον Απρίλιο του 1941 και από τότε έως το τέλος του 1944 η Ελλάδα έζησε μαζί με μεγάλο κομμάτι της Ευρώπης την Κατοχή από τις δυνάμεις του Άξονα. Μέρος των αποτελεσμάτων του πολέμου και της Κατοχής ήταν και η οικονομική εξουθένωση της χώρας και η απώλεια πολλών ανθρώπινων ζωών.
Εμφύλιος Πόλεμος
Κύριο άρθρο: Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος 1946-1949Μετά το τέλος των εχθροπραξιών και την αποχώρηση του Γερμανικού Στρατού, η χώρα συνέχισε να βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση, αυτή τη φορά λόγω του Εμφυλίου πολέμου, ο οποίος κράτησε από το 1946 έως το 1949. Αποτέλεσμα του Εμφυλίου, ανάμεσα σε άλλα, ήταν το συνεχιζόμενο οικονομικό πρόβλημα και η φτώχεια που αντιμετώπιζε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, δεδομένου ότι σημαντικό τμήμα του παραγωγικού δυναμικού απείχε από τις παραγωγικές δραστηριότητες (είτε επειδή ήταν επιστρατευμένοι, είτε λόγω εχθροπραξιών στην περιοχή τους, είτε λόγω φυλάκισης, εκτελέσεων ή εξορίας)[1][7]. Η απώλεια ανθρώπινων ζωών συνεχιζόταν και από τις δυο πλευρές.
Σε όλη την Ελλάδα, ιδιαίτερα στις εμπόλεμες ζώνες, υπήρχαν παιδιά που είτε οι γονείς τους έλειπαν στον πόλεμο (στρατευμένοι στον Εθνικό Στρατό του επίσημου κράτος ή "στο βουνό", όπως αναφέρονται οι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού) ή είχαν χάσει τη ζωή τους στο πεδίο της μάχης (με τους Γερμανούς ή στον Εμφύλιο) ή βρίσκονταν σε εξορία ή στη φυλακή για ιδεολογικούς λόγους[1] [8] ή είχαν εκτελεστεί[1] ή ήταν πολύ φτωχοί για να μπορέσουν να τα συντηρήσουν, σύμφωνα με μαρτυρίες[9].
Παιδομάζωμα και παιδοφύλαγμα
Η απομάκρυνση των παιδιών από τις εμπόλεμες περιοχές και συγκέντρωση στις Παιδουπόλεις ονομάστηκε από την κυβέρνηση «παιδοφύλαγμα» σε αντιδιαστολή με την ψυχολογικά φορτισμένη ονομασία «παιδομάζωμα» που χρησιμοποιούσε για να χαρακτηρίσει την αποστολή παιδιών στις Λαϊκές Δημοκρατίες από τον ΔΣΕ[4][2].
Το δίκτυο των Παιδουπόλεων
Σε έγγραφο του Βασιλικού Ιδρύματος Πρόνοιας (μετεξέλιξη της Επιτροπής Εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος») αναφέρεται ότι σε διάστημα λίγων μηνών μετά το καλοκαίρι του 1947 18.000 παιδιά στεγάστηκαν σε 52 παιδουπόλεις, ενώ το καλοκαίρι του 1950, με το τέλος του "συμμοριτοπόλεμου", όπως αναφέρει τον εμφύλιο, 15.000 παιδιά επέστρεψαν στα χωριά τους, οι περισσότερες Παιδουπόλεις έκλεισαν και έμειναν 14 από αυτές που συνέχισαν να φιλοξενούν 2950 παιδιά, «τα περισσότερα ορφανά ή άλλα τα οποία δεν μπορούσαν ή δεν έπρεπε να μεγαλώσουν με τις οικογένειές των»[10].
Σε άλλες πηγές [1] [2] αναφέρεται ότι το δίκτυο των παιδουπόλεων αποτελούνταν από 53 ιδρύματα, όπως επίσης επιβεβαιώνεται από την πρώην βασιλική οικογένεια της Ελλάδας[11], ενώ αλλού αναφέρεται ότι «σύμφωνα με την ίδια τη Φρειδερίκη» ήταν 58[12].
Σε άλλο σημείο ο αριθμός των παιδοπόλεων αναφέρεται ως 14 «Παιδουπόλεις και Επαγγελματικές Σχολές» από την πρώην βασιλική οικογένεια[13], κάτι που συμφωνεί με τα στοιχεία της Βασιλικής Πρόνοιας για τον αριθμό των Παιδουπόλεων μετά το 1950.
Αν και σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του 1950 ο αριθμός των παιδιών ανέρχεται στις 18.000, η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη εκτιμά τον αριθμό των παιδιών στις παιδουπόλεις σε περίπου 25.000[4] [2] [5]. Η πρώην βασιλική οικογένεια της Ελλάδας, αναφέρει ότι "μέχρι το 1964 απεφοίτησαν 33.989 παιδιά"[13].
Σκοπός ίδρυσης των Παιδουπόλεων
Σύμφωνα με τη Φρειδερίκη, σκοπός των παιδουπόλεων ήταν "να σώσουμε τα παιδιά μας των βορείων επαρχιών από την απαγωγή πέρα από τα σύνορα και τη διαπαιδαγώγησή τους σε εχθρούς της πατρίδας"[14]. Ο όρος "παιδόπολη" χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο από το Βασιλικό Ίδρυμα Πρόνοιας για να χαρακτηρίσει τα ιδρύματα "φιλοξενίας και περίθαλψης απροστάτευτων και ορφανών παιδιών".[15] Η πρώην βασιλική οικογένεια υποστηρίζει ότι εκεί φιλοξενούνταν ορφανά ή με άρρωστους γονείς παιδιά ή όσα το οικογενειακό τους περιβάλλον δεν μπορούσε να τους δώσει τα αναγκαία ηθικά εφόδια[13]. Αναφέρεται οτι με εντολή της Βασίλισσας Φρειδερίκης συγκεντρώθηκαν πολλά αγόρια και κορίτσια, που έχασαν κατά τον εμφύλιο πόλεμο 1947 – 1949, τον ένα ή και τους δύο γονείς τους ή ήταν πολύ φτωχοί και δεν μπορούσαν να ανταπεξέλθουν στις αντίξοες και δύσκολες συνθήκες ζωής, που προέκυψαν από τον πόλεμο αυτό.[9] Ωστόσο, εξετάζοντας αναδρομικά την υπόθεση, κύριος σκοπός της κυβέρνησης ήταν να σταματήσει ο ανεφοδιασμός των ανταρτών και να γίνει πιο δύσκολη η στρατολόγηση νέων από αυτούς, καθώς θα είχαν ενταχθεί από μικρή ηλικία στον αντίπαλο "ιδεολογικό" στρατό[1] [5]. Γινόταν εσκεμμένη παραπληροφόρηση των παιδιών με σκοπό την εκπαίδευση και ανατροφή με αντιλήψεις υπέρ του καθεστώτος[5].
Πρόγραμμα κράτησης στις παιδουπόλεις
Οι συνθήκες κράτησης παιδιών στις παιδουπόλεις είναι ελάχιστα γνωστές με βάση την "επίσημη" ιστορία, οι περισσότερες πληροφορίες προέρχονται από προφορικές μαρτυρίες[16]. Για τα έξοδα του προγράμματος χρησιμοποιήθηκαν χρήματα από τον "Έρανο της Βασίλισσας".
Ηλικία παιδιών στις Παιδουπόλεις
Στις παιδουπόλεις μάζευαν παιδιά ηλικίας από 4-16 χρονών, αν και αυτός ο κανονισμός παραβιάστηκε με αποτέλεσμα να συγκεντρώνονται και μικρότερα παιδιά[2] [17]. Τον Απρίλιο του 1948 η UNSCOB (United Nations Special Commitee On The Balcans), αν και δεν ενδιαφερόταν για τις παιδουπόλεις, απέστειλε ερωτηματολόγιο για την απόκτηση πληροφοριών σχετικά με τον αριθμό τη φροντίδα των παιδιών στις παιδουπόλεις. Ο ελληνικός σύνδεσμος ενημέρωσε ότι κρατούνταν παιδιά ηλικίας 3 - 14 ετών[1].
Απαγωγή παιδιών και παράνομες υιοθεσίες
Η Φρειδερίκη περιγράφει στα απομνημονεύματά της τη συμμετοχή 72 γυναικών, τις "κυρίες της βασιλίσσης", σε καμπάνια για τη συγκέντρωση των παιδιών[14]. Η πρακτική συγκέντρωσης των παιδιών στις παιδουπόλεις έχει χαρακτηριστεί ως απαγωγή[5] [1]. Επίσημα αρχεία για την τύχη των παιδιών ή δεν υπάρχουν, ιδιαίτερα μετά την πυρκαγιά του 1982 που κατέστρεψε μεγάλο μέρος τους[2], ή αποδεικνύονται αναξιόπιστα, ακόμη και χαλκευμένα[4]. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η υπόθεση «Αγιος Στυλιανός» Θεσσαλονίκης. Από το 1950 και μετά έγιναν αποκαλύψεις για πώληση χιλιάδων παιδιών από κυκλώματα υιοθεσίας, τα οποία βρέθηκαν υιοθετημένα κυρίως στις ΗΠΑ[4]. Η πολιτική κρατούμενη Στάσα Κεφαλίδου περιγράφει την αρπαγή παιδιών που γινόταν στο στρατόπεδο της Χίου από τις εξόριστες και τον εγκλεισμό τους σε ορφανοτροφεία της Φρειδερίκης στο τετράδιό της [18]. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή της Έφης Αργυριάδη, της οποίας οι αδερφές χάθηκαν όταν υιοθετήθηκαν κρυφά και παράνομα από έναν Ελληνοαμερικανό. Η ίδια πιστεύει ότι η υιοθεσία ήταν εσκεμμένη καθώς πατέρας της ήταν ο Ηλίας Αργυριάδης, ο οποίος εκτελέστηκε μαζί με το Νίκο Μπελογιάννη[19].
Εκπαίδευση και προπαγάνδα
Οι υπεύθυνοι για την αγωγή των παιδιών ήταν συνήθως αντίθετοι με την ιδεολογία των γονέων των παιδιών, κυρίως οι διευθυντές και οι δάσκαλοι[5]. Τόνιζαν ιδιαίτερα ότι οι αρχές και ειδικά ο βασιλιάς Παύλος και η βασίλισσα Φρειδερίκη νοιάζονταν σαν φιλόστοργοι γονείς για τα παιδιά[20], ενώ οι φυσικοί τους γονείς δεν ενδιαφέρονταν για αυτά[5]. Στον τοίχο κάθε τάξης βρίσκονταν οι φωτογραφίες του βασιλιά Παύλου, της βασίλισσας Φρειδερίκης και του Ιησού Σωτήρα[5] σύμφωνα με την πρακτική προπαγάνδας[21] της εποχής κατά την οποία οι εικόνες των βασιλέων εμφανίζονταν σε δημόσιους χώρους και ειδικά σε σχολικά βιβλία είχαν ως σκοπό την ιστορική νομιμοποίηση του ρόλου τους και την κατάδειξη της πολιτικής τους παντοδυναμίας[22]. Σε αυτούς τα παιδιά προσεύχονταν 9 φορές τη μέρα[23]. Η πολιτική κατήχηση ήταν συστηματική και ανέφεραν με ιδιαίτερη έμφαση ότι οι γονείς των παιδιών ήταν αφοσιωμένοι στις προσωπικές τους αντιπατριωτικές και αντεθνικές πεποιθήσεις, αποκαλώντας τους συνήθως αντάρτες, προδότες, συμμορίτες και εγκληματίες[24]. Στα περισσότερα μέρη τα παιδιά υποβάλλονταν δύο φορές την εβδομάδα σε "πολιτική αγωγή" και τραγουδούσαν τραγούδια εξυμνώντας "τη μητέρα μας, τη γλυκειά βασίλισσα Φρειδερίκη, που μας έσωσε από τους συμμορίτες"[20]. Ορισμένα παιδιά που βρίσκονταν στις Παιδουπόλεις υποστηρίζουν ότι εκεί απέκτησαν ήθος και δε δέχονται τις κατηγορίες για προπαγάνδα ως αληθείς, ενώ άλλα θυμούνται ένα καταπιεστικό καθεστώς[19]. Παρ' όλα αυτά, η ελληνική κυβέρνηση δικαιολογούσε[5] τη συγκέντρωση παιδιών στις παιδουπόλεις και σε φιλανθρωπικά ιδρύματα λέγοντας ότι με αυτόν τον τρόπο "είχαν πρόσβαση σε πλήρη εκπαίδευση και φροντίδα"[5] [25].
Καταγγελίες για σωματική και σεξουαλική κακοποίηση
Ο δημοσιογράφος Δημήτρης Σέρβος καταγγέλει με εκτενείς αναφορές περιπτώσεις βιασμών ανηλίκων[26] [27]. Για βασανισμούς και σεξουαλική κακοποίηση έχουν καταγγελθεί από το 1950 οι παιδουπόλεις που πρωτοδημιουργήθηκαν στην περιοχή της Αττικής, κυρίως το "αναμορφωτήριο" της Κηφισιάς[28]. Με βάση την ιστορική πραγματικότητα έχουν γραφεί γύρω από την άγρια αυτή εποχή μυθιστορήματα. Στο βιβλίο Bella Ciao, ο Θανάσης Σκρουμπέλος παραθέτει ως ντοκουμέντο την καταγγελία και τα πρωτοσέλιδα του τότε γνωστού αριστερού τύπου πάνω στην οποία βασίστηκε το μυθιστόρημα[28] [16].
Παιδουπόλεις ή Παιδοπόλεις
Αναφέρονται οι εξής παιδουπόλεις, σε καθεμιά από τις οποίες είχε δοθεί όνομα αγίου:
Πρώτη παιδούπολη (ίδρυση Ιούλιος 1947): Παιδούπολη Αγίας Ειρήνης Θεσσαλονίκης[13]
Δεύτερη παιδόπολη: Παιδόπολη Άγιος Γεώργιος Καβάλας (εγκαίνια 4 Οκτωβρίου 1947)[29][30]
Παιδούπολη Αγία Βαρβάρα Γλυφάδας (Μάιος 1949), μετέπειτα (1951) μετακινήθηκε στη Νέα Σμύρνη, στο Ιωσηφόγλειο [15]
Παιδούπολη Αγίου Δημητρίου Ωραιοκάστρου Θεσσαλονίκης (-2001)[9]
Παιδόπολη Αγία Σοφία Αγριάς Βόλου[9]
Παιδούπολη Απόστολος Παύλος Λάρισας[9]
Παιδούπολη Άγιος Αλέξανδρος Φιλιππιάδας Ζηρού (-1986)[31][32]
Παιδούπολη Βέροιας Καλή Παναγιά (Δεκ. 1950-1986)[9][33]
Παιδούπολη Λαμίας (Στυλίδα)[9]
Παιδόπολη Αγία Ελένη Ιωαννίνων[34]
Παιδόπολη Ρόδου[29] η Θεοτόκος
Παιδόπολις Του Σωτήρος Αγρινίου [35]
Παιδούπολη Κονίτσης [36]
Παιδούπολη Σύρου[37]
Παιδούπολη στην Κέρκυρα, στο Αχίλλειο [38]Οι παιδουπόλεις σήμερα
Αρχικά οι Παιδουπόλεις λειτουργούσαν υπό την επίβλεψη του Βασιλικού Ιδρύματος Πρόνοιας. Μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, οι περισσότερες από τις 52 περίπου παιδοπόλεις έκλεισαν και έμειναν σε λειτουργία 14. Το 1970, το Ίδρυμα μετονομάστηκε σε Εθνικό Οργανισμό Πρόνοιας (Ε.Ο.Π.) (ΦΕΚ 125/2.6.1970) και οι Παιδουπόλεις συνέχισαν να λειτουργούν υπό την επίβλεψη του. Σήμερα οι Παιδουπόλεις (συνήθως αναφέρονται ως «Παιδοπόλεις») είναι ιδρύματα φιλοξενίας και περίθαλψης απροστάτευτων και ορφανών παιδιών. Μετά από σταδιακό κλείσιμο κάποιων παιδουπόλεων, στην Ελλάδα ήταν κατά το 2007 σε λειτουργία 6 παιδοπόλεις[39]. Πηγές
1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 Lars Bærentzen, John O. Iatrides, Ole Langwitz Smith, Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949: 1945-1949, Museum Tusculanum Press, 1987, σελ. 138, 139, 152, ISBN 8772890045 [1]
2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 Ποιος έκανε αλήθεια "παιδομάζωμα";, εφημερίδα Ριζοσπάστης, δημοσίευση Κυριακή 27 Ιουνίου 1999 (Συνέντευξη της ιστορικού Τασούλας Βερβενιώτη)
3. «Παιδομάζωμα», ένα θέμα «ταμπού», εφημερίδα Ελευθεροτυπία, δημοσίευση 15 Ιουλίου 2006
4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 Η τραγωδία των παιδιών στα χρόνια του Εμφυλίου, εφημερίδα Καθημερινή, δημοσίευση 9 Μαρτίου 2008
5. 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 5,9 Catherine Panter-Brick, Malcolm T. Smith, Abandoned Children, Cambridge University Press, 2000, σελ. 92, 96, 99, 108, ISBN 0521775558 [2]
6. Σπ.Β. Μαρκεζίνης "Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος (1936-1975)", τόμος 2ος (1944-1951), σελ. 282-283, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 1994
7. Jack P. Shonkoff, Samuel J. Meisels, contributor Jack P. Shonkoff, Edward F. Zigler, Handbook of Early Childhood Intervention, Cambridge University Press 2000, σελ. 126, ISBN 9780521585736
8. Jack P. Shonkoff, Samuel J. Meisels, contributor Jack P. Shonkoff, Edward F. Zigler, Handbook of Early Childhood Intervention, Cambridge University Press 2000, σελ. 126, ISBN 9780521585736
9. 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Επιστολές που λάβαμε(β), Κ. Αθ. Καλούσης, Εφημερίδα "Ωραία Καλλιπεύκη", Έτος 25, Οκτώβριος - Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2003, Αρ. Φύλλου 110 (ανακτήθηκε στις 13 Σεπτ. 2008)
10. Τι είναι και τι προσφέρει στον Ελληνικόν Λαόν η Βασιλική Πρόνοια περίπου 1962 (στο κείμενο αναφέρεται "..σήμερα μετά 15 ετών συνεχή έργασία")
11. site της πρώην βασιλικής οικογένειας της Ελλάδας
12. ΤΑ ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΤΩΝ ΤΕΩΣ, Βασιλικό παρακράτος προνοίας, Δημοσιογραφική ομάδα Ιός
13. 13,0 13,1 13,2 13,3 Παιδουπόλεις, από το site της πρώην βασιλικής οικογένειας της Ελλάδας
14 14,0 14,1 Queen Frederica of the Hellenes, Measure of Understanding, Macmillan, 1971, ISBN 978-0333124543
15. 15,0 15,1 Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη: Γιώργος Μόσχος, Επιστήμονες:Όλγα Θεμελή, Σταματίνα Πούλου, Σαμάνθα Στρατιδάκη, Προστασία και κοινωνική φροντίδα των παιδιών στο δρόμο, Μάρτιος 2004
16. 16,0 16,1 Στις παιδουπόλεις της Φρειδερίκης, εφημερίδα Ελευθεροτυπία, δημοσίευση 13 Δεκεμβρίου 2005
17. Μεταξάδες - Α΄ Μέρος, εφημερίδα Πολίτης της Θράκης, δημοσίευση 20 Φεβρουαρίου 2008, Αρ. Φύλλου:108
18. Σύλλογος Πολιτικών Εξορίστων Γυναικών, ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ΓΥΝΑΙΚΩΝ (Χίος, Τρίκερι, Μακρόνησος, Αϊ-Στράτης. 1948-1954), εκδόσεις Αλφειός, 2006, ISBN 960-87931-8-1.
19. 19,0 19,1 Εκπομπή "Η μηχανή του χρόνου", Τηλεοπτικό κανάλι Alpha TV, Σάββατο 24 Νοεμβρίου 14:30
20. 20,0 20,1 Marc Mazower, After the war was over, Princeton University Press, 2000, σελ. 98-100, ISBN 9780691058429
21. Marina Petrakis, The Metaxas Myth: Dictatorship and Propaganda in Greece, I.B.Tauris 2006, σελ. 225, 226, ISBN 9781845110376
22. Άγγελος Παληκίδης, Οι διδακτικές και ιδεολογικές λειτουργίες της εικονογράφησης των σχολικών βιβλίων ιστορίας: Το παράδειγμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Αντίστασης στα εγχειρίδια της περιόδου 1950-2000, Πρακτικά, 3ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ Ιστορίας Εκπαίδευσης, Συνεδριακό Κέντρο Πανεπιστημίου Πατρών, 1-3 Οκτωβρίου 2004
23. Paola Bacchetta, Margaret Power, Right-wing Women: From Conservatives to Extremists Around the World, Routledge 2002, σελ. 119, ISBN 9780415927772
24. Μαντώ Νταλιάνη Καραμπατζάκη, Children in Turmoil during the Greek Civil War 1946-1949: Today's Adults. A Longitudinal Study on Children Confined with Their Mothers in Prison., Karoliska Institutet, Stockholm 1994, ISBN 9162812815
25. Γεώργιος Χ. Μανούκας, Παιδομάζωμα, Το μεγάλο έγκλημα κατά της φυλής, Πελασγός, 2003, ISBN 960-522-168-3
26. Aνοιχτές πληγές από την εποχή του Εμφυλίου, Οι βασανισμοί και οι κακοποιήσεις ανηλίκων στις παιδουπόλεις της Φρειδερίκης γίνονται σήμερα θέμα ενός μυθιστορήματος, εφημερίδα Καθημερινή, δημοσίευση 14 Μαϊου 2006
27. Κάποιες άγνωστες μητέρες, εφημερίδα Ριζοσπάστης, δημοσίευση 13 Μαϊου 2001
28. 28,0 28,1 Το αίμα των αθώων, εφημερίδα Το Βήμα - ένθετο Βιβλία, δημοσίευση 13 Νοεμβρίου 2005, Αρ. Φύλλου: 14615
29. 29,0 29,1 Alpha TV Δελτία Τύπου για Σάββατο 24.11 & Κυριακή 25.11.2007
30. Καραγιαννακίδης Νικόλαος Ε. "Παιδόπολη "Άγιος Γεώργιος" Καβάλας: Η ίδρυση και ο πρώτος χρόνος της λειτουργίας της (Σεπτέμβριος 1947-Σεπτέμβριος 1948)", παρουσίαση στο Β΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Η ΚΑΒΑΛΑ ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ Η ΚΑΒΑΛΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ : Από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΧΝΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ.» Καβάλα, 15-18 Σεπτεμβρίου 2005[3]
31. Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΠΑΣΟΚ, Δελτία Τύπου, Ερώτηση του βουλευτή ΠΑΣΟΚ Πρέβεζας Βαγγέλη Παπαχρήστου, ανακτήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 2008
32. Λίμνη Ζηρού, μοναδική ομορφιά σε ένα σύνθετο πρόβλημα, Ζέττα Αντωνοπούλου, αρχαιολόγος, MSc Ε.Μ.Π., 20/03/2008, Περιοδικό Monumenta, ανακτήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 2008
33. Ιερά μονή Παναγίας Δοβρά «το 1950, όταν στα παράπλευρα της μονής οικόπεδα, χτίσθηκε Παιδούπολη με την ονομασία "ΚΑΛΗ ΠΑΝΑΓΙΑ"», , ανακτήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 2008
34. Την ερημωμένη πρώην Παιδόπολη επισκέφθηκε ο κ. Χατζηεφραιμίδης, άρθρο 12-02-2008, Νέοι Αγώνες Ηπείρου, ανακτήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 2008
35. Τασούλα Βερβενιώτη: Τόποι εγκλεισμού και αμνησίας στην εμφυλιοπολεμική Αιτωλοακαρνανία. Οι φυλακές Κρυονερίου και η Παιδόπολις «Του Σωτήρος» Αγρινίου, παρουσίαση στο επιστημονικό συνέδριο Κατοχή - Αντίσταση - Εμφύλιος Πόλεμος: η Αιτωλοακαρνανία στη δεκαετία 1940-1950, Αγρίνιο, 14 και 16 Μαρτίου 2008, ανακτήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 2008
36. Ιερά Μητρόπολις Δρυινουπόλεως, Πωγωνιανής και Κονίτσης, «τιμήθηκε μὲ πλακέτα ὁ τότε ἐπιστάτης τῆς Παιδουπόλεως Κονίτσης καὶ στρατιώτης τῆς τότε ἐποχῆς , κ. Ἀναστάσιος Πηγαδᾶς», άρθρο Χ.Ι. Αμαραντινού, "Η Μάχη της Κονίτσης" (αναφορά σε Αρχιερατική Θεία Λειτουργία και Μνημόσυνο που τελέστηκε την Κυριακή 13 Ιανουαρίου 2008)
37. Πολίτης της Θράκης Μεταξάδες-Α΄ Μέρος, ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΑΡΑΔΟΣΗ-ΙΣΤΟΡΙΑ, Δημήτρης Αλεξιάδης, Τετάρτη, 20.02.2008 09:00:00, ΦΥΛΛΟ: 108, ανακτήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 2008
38. Φωτογραφίες από τη παιδόπολη στην Κέρκυρα , ανακτήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 2008
39. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ (Νόμος υπ. αριθμ. 26/46), αναρτημένο από τη διαδικτυακή πύλη «Κοινωνικός Αποκλεισμός του παιδιού» (Κοινοτικό Πρόγραμμα Δράσης 2002- 2006, ΤΕΠ 2). Ανακτήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 2008
